پایگاه خبری تحلیلی دلستانه:

رکنا: در شرایطی که ناسا گزارش داده است که امسال خاورمیانه با خشن ترین موج گرمایی تاریخ مواجه است، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست هشدار می دهد که در 20 سال آینده دمای هوا در مناطق مختلف ایران بین 3.5 تا 8 درجه سانتی گراد افزایش می یابد و با وجود هجوم باران های سیل آسا به کشور، خشکسالی در ایران تشدید می شود. این در حالی است که به گفته او، برخی مسئولان کشور بدون توجه به لزوم اصلاح الگوی کشت، مقابله با خشکسالی را فدای اقدامات شعاری در حوزه کشاورزی کرده اند.

گرمای بی سابقه همزمان با بروز پدیده خشکسالی کشورمان را فرا گرفته است. ایران اما در حالی وارد دوره جدیدی از خشکسالی شده است که برآورد می شود بین 40 تا 55 درصد از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی به هدر می رود. در این میان براساس پیش بینی ها، ایران در 20 سال آینده با هجوم باران های سیل آسا مواجه خواهد شد، اتفاقی که البته در صورت اجرا نشدن روش های مدرن مهار سیلاب نه تنها کمکی به کاهش اثرات خشکسالی نخواهد کرد، بلکه موجب وارد شدن خسارات بسیاری به کشور بر اثر وقوع سیل های خطرناک خواهد شد. همچنین اگر در سال های آتی توجهی به اجرای راهکارهای کاهش سرعت فرسایش خاک نداشته باشیم، بی تردید تبعات خشکسالی برای کشورمان دو چندان خواهد بود.

هجوم هم زمان گرمای بی سابقه و خشکسالی به ایران

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، ناسا گزارش داده است که امسال خاورمیانه با خشن ترین موج گرمایی تاریخ در این زمان از سال روبه رو شده و پس از چندین رکوردشکنی مختلف بر اثر افزایش دما، اکنون دمای هوا در مناطقی از خاورمیانه به بالای 50 درجه سانتی گراد رسیده است؛ به نحوی که در روزهای اخیر با شکل گیری یک موج گرمایی جدید، دمای هوا در برخی مناطق خاورمیانه تقریبا به 10 درجه بالاتر از سطح نرمال رسیده و در این میان در برخی مناطق ایران از جمله شهر «امیدیه» در استان خوزستان نیز دمای هوا از 50 درجه سانتی گراد نیز فراتر رفته است.

اما هم زمان با اوج گیری موج گرما در کشورهای مختلف خاورمیانه از جمله ایران، براساس گزارش سازمان هواشناسی کشور، میزان بارندگی ها در سراسر ایران از ابتدای سال آبی جاری یعنی یکم مهر 99 تا کنون با کاهشی 41 درصدی مواجه شده است. به عبارت دیگر، در حالی ایران یکی از گرمترین دوره های تاریخی خود را سپری می کند که هم زمان کشورمان با خشکسالی شدیدی نیز مواجه شده است.

قرار گرفتن ایران در این شرایط ضرورت مدیریت صحیح منابع آبی در کشورمان را بیشتر می کند و در این میان سوال مهم اینجاست که با توجه به مشکلات مهمی که در سال های اخیر در مدیریت منابع آبی کشور وجود داشته است، آیا راهکار عاجلی برای اصلاح شیوه های مدیریت این منابع وجود دارد؟

باران های سیل آسا در راه ایران

تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست پیش از پاسخ به این سوال، در گفت و گو با رکنا تاکید کرد که با توجه به تبعات ناشی از تغییرات اقلیمی، روند افزایش دما در ایران و سایر کشورهای منطقه خاورمیانه در سال های آتی ادامه خواهد یافت و در 20 سال آینده، متوسط دما در مناطق مختلف کشورمان بین 3.5 تا 8 درجه سانتی گراد بیشتر می شود. البته به گفته او، افزایش دما در سال های آتی در بخش های جنوبی کشور محسوس تر و در بخش های شمالی ناملموس‌تر خواهد بود.

این کارشناس مدیریت منابع آبی در ادامه روی این نکته نیز دست گذاشت که نوسانات اقلیمی منجر به تغییر الگوی بارش ها در ایران در سال های آینده می شود؛ به نحوی که در سال های پیش رو رژیم بارندگی ها دیگر از شرایط نرمال کنونی تبعیت نخواهد کرد و بیشتر باران ها به صورت رگباری و پراکنده خواهند بود.

همچنین به گفته فتحی، در 20 سال آتی میزان بارندگی ها در ایران افزایش می یابد، اما این بارش ها به صورت حدی و سیل آسا خواهند بود که می توانند احتمال وقوع سیل را تشدید کنند؛ به نحوی که طبق اظهارات این کارشناس مدیریت منابع آبی، اگر اکنون در یک منطقه ایران در شرایط نرمال سالیانه 100 میلمتر باران در مقاطع مختلف زمانی در طول فصل بارش یعنی از اواسط پاییز تا اواسط بهار می بارد، در سال های آتی میزان بارندگی سالیانه در آن منطقه حتی ممکن است به 110 تا 120 میلیمتر برسد، اما بیشتر این حجم بارندگی در یک یا دو مقطع و به شکلی سیل آسا رخ خواهد داد.

بارندگی ها بیشتر می شود، اما خشکسالی کم نمی شود

نکته مهم اما اینجاست که با امکانات اندکی که اکنون در بسیاری از شهرها و روستاهای کشور برای مدیریت سیلاب وجود دارد، بارش باران های سیل آسا در سال های آتی نه تنها تاثیری بر افزایش منابع آبی کشور ندارد، بلکه می تواند منجر به بروز سیل های شدید شود. در این شرایط، هرچه ما بیشتر به عوامل تشدیدکننده تبعات سیلاب از جمله از بین بردن پوشش گیاهی دامن بزنیم، طبیعتا وقوع سیل های خطرناک موجب تحمیل خسارت های بیشتری به کشورمان خواهد شد.

فتحی ضمن تاکید روی این موضوع، به این نکته هم اشاره کرد که با وجود افزایش میزان بارندگی در سال های آتی، به هیچ وجه نمی توان ادعا کرد که ایران در چند سال پیش رو وارد دوره ترسالی خواهد شد، زیرا با توجه به افزایش دما، سرعت تبخیر آب از روی خاک نیز افزایش می یابد و همین مساله منجر به کاهش رطوبت خاک، تشدید خشکسالی و تبخیر حجم بیشتری از آب منابع سطحی از جمله مخازن سدها، تالاب ها و دریاچه ها می شود.

با توجه به این مساله، معاون دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست پیش بینی کرد در صورتی که راهکار مناسبی برای مقابله با پدیده ریزگردها اندیشیده نشود، در سال های آتی گرد و غبار بیشتری نیز آسمان شهرهای مختلف ایران را در بر خواهد گرفت؛ زیرا با خشک شدن بیشتر تالاب ها، هم کانون های شناسایی شده ریزگرد گسترش خواهند یافت و هم کانون های جدید گرد و غبار در ایران شکل می گیرند.

حفاظت از خاک ؛ مهمترین راهکار مدیریت سیلاب

با توجه به این شرایط بغرنج آب و هوایی که معاون دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست برای 20 سال آینده ایران ترسیم می کند، سوال مهم اینجاست که آیا در ایران امکان اجرای راهکار مناسبی برای مدیریت سیلاب و استفاده مناسب از آب باران در شرایطی که میزان بارندگی ها تشدید می شود، وجود دارد؟

فتحی در پاسخ به این سوال، اجرای طرح های حفاظت از خاک را مهمترین راهکار برای مقابله با سیلاب دانست و گفت: ما برای مقابله با سیلاب باید تمام توان خود را به کار ببندیم تا طرح هایی را اجرا کنیم که در آن پوشش گیاهی موجود در کوهستان، دشت، مرتع و جنگل حفظ شود.

وی در همین راستا تاکید کرد: ما باید مراقب باشیم که پوشش گیاهی مراتع به واسطه چرای بی رویه دام از بین نرود و باید تلاش کنیم تا پوشش گیاهی طبیعی را تقویت و حفاظت کنیم تا زمانی که باران می بارد، آب باران بتواند در خاک نفوذ کند و وارد آب های زیرزمینی شود و افزایش منابع آبی زیرزمینی را به همراه داشته باشد.

این کارشناس مدیریت منابع آبی، جنگل تراشی، از بین بردن پوشش گیاهی، آتش زدن عمدی مراتع و به طور کل تغییر کاربری اراضی طبیعی را مهمترین مواردی دانست که منجر به تشدید خسارات سیلاب در هنگام بارش باران های سیل آسا می شود و هر چه پوشش گیاهی جنگل ها و مراتع بر اثر وقوع این اتفاقات تضعیف شود، قطعا سیل های خطرناکتری در انتظار مناطق مختلف کشور خواهد بود.

سدهای ایران ؛ مملو از رسوب

معاون دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست همچنین اجرای طرح های آبخوان داری جهت استحصال آب باران و تقویت منابع خاکی را از جمله مهمترین راهکارها برای افزایش سطح منابع آبی زیرزمینی و مقابله با سیلاب توصیف کرد و گفت: ما باید برای رفع بحران کم آبی، ضمن تلاش برای اجرای طرح هایی جهت مهار بیشتر آب باران های سیل آسا، باید برای مقابله با فرسایش خاک نیز عمل کنیم و به اجرای طرح هایی بپردازیم که می تواند منجر به کاهش میزان رسوب در رودخانه ها و در مخازن سدها شود.

وی در این باره با تاکید بر این که جمع شدن حجم بالایی از رسوبات در بسیاری از سدهای کشور موجب ضربه خوردن منابع آبی کشور شده است، عنوان کرد: اکنون متاسفانه شرایط هیچ کدام از سدهای ایران به لحاظ تجمع رسوبات خوب نیست، به نحوی که به طور مثال می توان گفت سد دز تقریبا از رسوب پر شده و عمر مفید برخی دیگر از سدهای ایران نیز به واسطه افزایش سرعت فرسایش در بالادست سد، در حال کاهش است و رفته رفته تمام سدها از رسوبات پر می شود.

این کارشناس مدیریت منابع آبی با اشاره به فواید مدیریت سرعت فرسایش خاک عنوان کرد: با اجرای اقدامات لازم برای مقابله با فرسایش سریع خاک، قطعا هم میزان گرد و غبار کاهش می یابد و هم مقدار آورده رسوب در رودخانه ها و سدها کمتر می شود و به این صورت بخشی از منابع آبی در دسترس مردم در شرایط خشکسالی بهبود می یابد.

کاهش سرعت فرسایش خاک با مدیریت جزیره ای ممکن نیست

فتحی البته از اجرای طرح های جزیره ای توسط سازمان های مختلف برای مدیریت فرسایش خاک انتقاد کرد و گفت: اگر نهادهای مختلف بخصوص وزارت نیرو و وزارت کشاورزی طرح های مربوط به جلوگیری از فرسایش بی رویه خاک از جمله طرح های آبخیزداری، آبخوان داری، مرتع داری و ... را به صورت هماهنگ با یکدیگر اجرا کنند، قطعا گام های موثری در جهت مقابله با خشکسالی و سازگاری با کم آبی برداشته خواهد شد. اما اگر قرار باشد این طرح ها مثل شرایط امروز به صورت جزیره ای اجرا شود، نمی توانیم به کاهش سرعت فرسایش خاک امیدوار باشیم.

وی با تاکید بر این که سرعت فرسایش خاک در ایران بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است، اظهار داشت: اگر نتوانیم راهکارهای لازم برای جلوگیری از فرسایش سریع خاک در کشورمان را اجرا کنیم، با افزایش شدید دما در سال های آتی و بارش باران های سیل آسا، بدون شک شاهد بروز سیل هایی بسیارمخرب خواهیم بود که هم آثار خشکسالی در کشورمان را تشدید می کند و هم محصولات کشاورزی را از بین می برد.

هدر رفتن منابع آبی کشور بر اثر نداشتن الگوی کشت

با وجود این که آمار دقیقی از میزان مصرف آب در بخش کشاورزی در کشورمان وجود ندارد، اما از اظهارات مسئولان وزارت نیرو در سال های اخیر این طور برمی‌آید که بین 80 تا 90 درصد منابع آبی ایران در بخش کشاورزی مصرف می شود و بین 50 تا 60 درصد آب استفاده شده در بخش کشاورزی نیز عملا به هدر می رود؛ به عبارت دیگر، می توان گفت بین 40 تا 55 درصد از منابع آبی ایران که دچار بحران کم آبی است، به دلیل بی توجهی به روش های نوین آبیاری در بسیاری از نقاط کشور و عدم اصلاح الگوی کشت کاملا از بین می رود.

این نکته ای است که معاون دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست نیز آن را تایید کرد و گفت: مهمترین نقطه ضعف ایران در حوزه کشاورزی نداشتن یک الگوی کشت مناسب است. این در حالی است که ما باید در هرکدام از 30 حوضه آبریز کشورمان صرفا براساس میزان آب موجود در هر منطقه، نوع و حجم محصولات قابل کشت را شناسایی کنیم، اما اکنون بی توجهی به این مساله منجر به وارد شدن خسارت های متعددی از سوی بخش کشاورزی به منابع آبی کشور شده است.

وی افزود: وقتی ایران دچار بحران کم آبی است، ما نباید مانند امروز در اصلاح الگوی کشت این چنین سهل انگاری کنیم، به طور مثال نباید در یک حوضه آبریز که میزان بارندگی سالیانه آن کمتر از 100 میلیمتر است، یونجه، خربزه یا صیفی جات بکاریم؛ بلکه ما باید توسعه کشاورزی در استان های فلات مرکزی از جمله خراسان رضوی، سمنان، اصفهان، یزد و کرمان را محدود کنیم و اگر هم قرار بر تداوم زراعت در این مناطق است، باید در این استان ها صرفا محصولاتی را کشت کنیم که میزان مصرف آب آنها کم باشد.

این کارشناس مدیریت منابع آبی، افزایش میزان راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی را نیز از جمله دیگر اقدامات موثر برای کاهش هدر رفت آب در این بخش دانست و تاکید کرد: ما باید با توسعه روش های نوین آبیاری در حوزه کشاورزی، کاری کنیم که تبخیر و هدررفت آب در این حوزه کاهش یابد و آب مفید به اندازه کافی و نه بیش از حد به گیاهان زیر کشت برسد.

80 درصد منابع آبی تجدیدپذیر فلات مرکزی ایران مصرف شده است

معاون دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست حتی بر این نکته تاکید کرد که در شرایط بحران کم آبی، واردات برخی محصولات کشاورزی به جای کشت آنها در داخل کشور، قطعا فواید بیشتری به همراه خواهد داشت. فتحی با تاکید که ما ناچار به انجام این اقدام هستیم، اظهار داشت: متاسفانه ما بیش از 80 درصد منابع آبی تجدیدپذیر خود را در فلات مرکزی استفاده کرده ایم و اصطلاحا کف‌گیرمان در این مناطق به ته دیگ خورده است.

وی در ادامه تصریح کرد: وقتی که آب به اندازه کافی نداریم، چطور برخی مسئولان می خواهند که کشور در حوزه گندم خودکفا شود. این تفکر نشان می دهد که برخی مدیران ما، مقابله با خشکسالی را فدای اقدامات شعاری در حوزه کشاورزی کرده اند و با تداوم اجرای برنامه ها براساس این تفکر، به زودی تمام منابع آبی تجدیدپذیر در فلات مرکزی از بین خواهد رفت.

باید با کشت محصولات آب بر همانند کشت خشخاش برخورد کنیم

فتحی بر همین اساس بر لزوم تغییر قوانین و برنامه های بلندمدت در حوزه کشاورزی، به ویژه در زمینه اصلاح الگوی کشت تاکید کرد و اظهار داشت: اکنون کشت خشخاش در ایران به دلیل این که پایه تولید مواد مخدر محسوب می شود، جرم است و مجازات بالایی دارد. در چنین شرایطی اگر می خواهیم با هدر رفت آب در بخش کشاورزی مقابله کنیم، باید مقررات مربوط به اصلاح الگوی کشت را نیز با همین شدت اجرا کنیم تا هیچ کشاورزی جرات نداشته باشد، در مناطقی که دچار کم آبی است، محصولات آب بر بکارد.

این کارشناس مدیریت منابع آبی با انتقاد از عدم اجرای مصوبات وزارت جهاد کشاورزی در زمینه اصلاح الگوی کشت عنوان کرد: اگر می خواهیم مصرف آب کشور در حوزه کشاورزی کاهش یابد، باید قوانین مشخصی را در زمینه اصلاح الگوی کشت، تدوین و اجرا کنیم و نظارت دقیقی بر نحوه اجرا آن داشته باشیم؛ نه این که مانند شرایط امروز، با این که وزارت جهاد کشت برنج را در استان اصفهان ممنوع کرده، هم اکنون در 20 هزار هکتار از زمین های این استان برنج کشت شده است.

اشتغال جایگزین برای کشاورزان تعریف شود

نکته دیگری که معاون دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست به آن اشاره کرد، این است که دستگاه اجرایی باید هم زمان با اجرای سختگیرانه مقررات مربوط به اصلاح الگوی کشت، در جهت تعریف اشتغال جایگزین برای کشاورزان نیز برنامه ریزی کند، چون در هر صورت، دولت وظیفه دارد که جلوی بیکاری روستانشین و افزایش آمار مهاجرت از روستاها به شهرها را بگیرد.

فتحی با بیان این که اجرای چنین راهکاری نیازمند یک برنامه ریزی جامع و دقیق است، عنوان کرد: دولت باید در این راستا صنایع مختلف را در شهرهای کوچک و روستاها توسعه دهد و تمرکز اصلی خود را بر اشتغالزایی در حوزه صنعت بگذارد و تنها زمانی اجازه کشاورزی در مناطق مختلف را بدهد که راهکارهای لازم برای اصلاح الگوی کشت و افزایش راندمان آبیاری در آن مناطق اجرا شده باشد.

این کارشناس مدیریت منابع آبی ادامه داد: با وجود این راهکارهای موثر برای مدیریت منابع آبی در بخش کشاورزی، متاسفانه در استان های مرکزی کشورمان به حدی کشاورزی توسعه پیدا کرده است که اکنون آب کافی برای حفظ همان محصولات کشاورزی در دسترس ما نیست؛ به طور مثال، با وجود توسعه هزاران هکتار باغ پسته در استان کرمان، اکنون باغ داران در تامین آب مورد نیاز خود درمانده اند.

وی در پایان تصریح کرد: کشاورزی در کشور ما که دچار بحران کم آبی است، الزاما باید در حدی توسعه پیدا کند که آب مورد نیاز کشاورزان به اندازه کافی در دسترس باشد؛ بنابراین وقتی در یک منطقه آب کافی وجود ندارد، نباید هیچ اصراری بر توسعه کشاورزی داشته باشیم.